Tranh phong cảnh là tranh chủ yếu vẽ cảnh về thiên nhiên, điều đó có nghĩa là tranh “Sơn Thủy’ là tranh phong cảnh chủ yếu vẽ về sông núi. Việc hình thành ý đồ vẽ tranh phong cảnh, mượn ý nghĩa của phong cảnh để miêu tả tâm hồn của con người phát triển mạnh ở các triều đại nhà Ngụy, Tấn bên Trung Quốc.
Tranh sơn thủy là gì?
Từ “Sơn Thủy” trong tranh phong cảnh hoàn toàn không phải là một khái niệm đơn giản mà nó chứa đựng nhiều ý nghĩa và biểu tượng của văn hóa phong thủy, ví dụ núi là dương, nước là âm và chúng tượng trưng cho sự hài hòa của âm dương; núi cứng và nước mềm tượng trưng cho sự hài hòa giữa cương và nhu; núi là thực và nước là không tức là tượng trưng cho sự giao thoa giữa hư không và thực tại…
Trong quá trình quan sát và phác họa cảnh núi sông, cái tâm của người họa sĩ sẽ hòa quyện, cô đọng.. trở thành “hình tượng không hoàn chỉnh” và “hình ảnh không hoàn chỉnh” trên giấy. Trình độ của bức tranh sơn thủy không chỉ phản ánh tâm trí của người họa sĩ mà còn giúp đánh giá hiểu biết của họ về cái đẹp và mức độ thấu hiểu về chân thiện mỹ.
Tranh phong cảnh nói chung và tranh sơn thủy nói riêng phải đến từ sáng tạo và cảm thụ thì mới có sức lôi cuốn và đồng cảm, nếu không có trải nghiệm đắm chìm khi chạm vào cảnh vật của bức tranh không thể gọi là trải nghiệm, và sẽ không có cảm xúc, không đồng nhất được về tinh thần thì chưa thể gọi là sự trôi chảy.
Sơ lược lịch sử
Cho đến thời nhà Tùy và nhà Đường, tranh phong cảnh nói chung và tranh sơn thủy nói riêng dần trở thành một thể loại tranh độc lập. Sự độc lập của tranh chủ yếu bị ảnh hưởng bởi sự trưởng thành và phát triển của thơ về phong cảnh trong các triều đại trước (Ngụy, Tấn, Nam và Bắc).
Đến thời Tống thì tranh sơn thủy đã đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật với phương pháp dùng bút lông đã trở nên thuần thục và hoàn thiện, người họa sĩ có thể dùng bút và mực để thể hiện sự tự nhiên một cách tinh tế nhất nhưng thời kỳ này thì các họa sĩ chủ yếu vẽ để thể hiện sự khách quan, tức là miêu tả sự tồn tại thực của cảnh vật bằng kỹ năng thay vì cảm xúc.
Bước ngoặt chính là vào thời nhà Nguyên, khi các họa sĩ vẽ tranh phong cảnh không còn vẽ bằng kỹ năng theo cách khách quan nữa mà chuyển dần sang thể hiện tâm trạng một cách chủ quan. Ví dụ như Hoàng Công Vọng, một họa sĩ của nhà Nguyên đã dành 4 năm để vẽ bức tranh “Phú Xuân sơn cư đồ”, ông vẽ liên tục không ngừng nghỉ, suy nghĩ và khám phá không ngừng. Bức tranh này ghi lại sự bối rối và hoang mang trong tâm trí của ông, về những thăng trầm trong thế giới tâm linh. Trong 4 năm, ông nhận ra một chút, vẽ thêm một chút giống như tự vẽ ra lý tưởng sống, tự thay đổi tâm tính và sự hiểu biết của mình về nghệ thuật.
Ý nghĩa của bức tranh sơn thủy
Ý nghĩa tổng thể của bức tranh sơn thủy dường như được tóm tắt bằng sự kết hợp của “chân, thiện, mỹ”, sự hòa hợp giữa con người với tự nhiên, giữa tri thức và hành động… trong đó, sự hòa hợp giữa con người và tự nhiên sẽ làm nổi bật ý nghĩa của bức tranh. Sự hòa hợp ấy nhấn mạnh bản chất và cảm xúc của người họa sĩ, có thể được lấy cảm hứng từ thế giới tâm linh hoặc tư tưởng rồi thể hiện nó một cách nhân văn và thẳng thắn.
Phong thủy tin rằng nước chính là nguồn tài lộc của chủ nhân và chỉ khi có nước thì mới có tài sản, của cải, điều này cũng không có nghĩa là trong tranh phong cảnh nhất định phải có nước chảy. Trên thực tế, nếu có một con đường thông suốt cũng là một thế nước tốt rồi, tức là thế nước tốt khi có dòng chảy liên tục và không phân nhánh (chia nhỏ).
- Thế núi thẳng đứng giống như mạch rồng kéo dài liên tục, sừng sững tung bay, ngụ ý rằng chủ nhân bức tranh có xuất thân vững vàng, có chỗ dựa vững chắc nên sự nghiệp hay công việc hanh thông, lúc nào cũng gặp quý nhân phù trợ.
- Nước là cội nguồn của tài lộc. Tài lộc tuôn trào như thác nước: nước chảy liên tục có thể đạt được hiệu quả tốt nhất trong việc thúc đẩy tài lộc cho chủ nhân.
- Trăm hoa đua nở, chim hót, cổ thụ cao chót vót, vào tiết xuân hay đón hè, cây cối rợp bóng mát, tràn đầy sức sống sinh sôi là bức tranh ẩn dụ cho sự thu hút giàu có từ bốn phương.
- Mây bồng bềnh từ trên trời xuống đất là điềm lành, vui tươi hơn, thế hệ con cháu rất thịnh vượng.
- “Đường” tượng trưng cho “Lữ”, cho biết con đường dẫn đến cuộc sống giàu có, vinh hoa.
Một bức tranh sơn thủy đẹp cũng phải có bố cục tốt, ví dụ các ngọn núi nằm ở bên trái, bên phải và phía sau, có một hồ nước ngay phía trước và một thác nước liên tục chảy xuống hồ nước này từ trên núi, bên cạnh đó là những cây phong lá đỏ rực, vàng trên những ngọn núi xung quanh…
Các hình ảnh khác thường thấy trong tranh
- Mặt trời mọc: Mặt trời mọc từ hướng đông có nghĩa là tràn đầy sức sống, cũng có nghĩa là những năm tháng gian khổ đã qua và một cuộc sống tốt đẹp hơn đang chào đón.
- Mặt trời đỏ có nghĩa là thịnh vượng, và con dấu của rồng vàng phun ngọc trai. Những đám mây đầy màu sắc ngụ ý điềm lành.
- Thác nước ngụ ý cho tài lộc, của cải cuộn trào. Núi cao có nghĩa là chỗ dựa vững chắc.
- Hồ nước tượng trưng cho sự tích lũy tài khí, tài lộc để mang lại sự sung túc.
- Những con đường nhỏ ngụ ý rằng có rất nhiều cách để kiếm tiền. Tảng đá khổng lồ dưới chân ngôi nhà có nghĩa là nền tảng của sự nghiệp và là phúc khí của thế hệ con cháu.
- Cây ngụ ý thu hút tài lộc và xua đuổi tà khí.
Cách xem một bức tranh sơn thủy
Đối với hầu hết những người sưu tập tranh, các bước đánh giá một bức tranh của họ thường là: bức tranh vẽ gì? Cách đánh giá này thực chất là một lối xem tranh tuyến tính, phiến diện và không sâu sắc. Tất nhiên, việc người bình thường đánh giá tranh sơn thủy theo cách này là điều hoàn toàn dễ hiểu.
Các chuyên gia về hội họa thường nhìn vào khí thế tổng thể của bức tranh. Về mặt nghệ thuật, trước tiên họ đánh giá tổng thể, sau đó mới nhìn vào chi tiết nét bút và mực, bố cục, tô màu, nét vẽ… Điều cuối cùng là hình dạng của vật thể trong tranh, tức là tương đồng hay không tương đồng với ý niệm về vật thể ấy trong đầu của mình. Tất nhiên, người bình thường không dễ cảm nhận được sức hút từ tranh nhưng nếu chúng ta xem tranh dựa trên những khía cạnh sau thì có lẽ sẽ dễ hiểu hơn.
- Tri giác thẩm mỹ đòi hỏi chúng ta phải cảm nhận bằng trực giác. Chúng ta có thể cảm nhận được gì trong bức tranh? Bức tranh có giống thực tế hay ý niệm của mình hay không, màu sắc tươi hay đậm, đường nét ra sao, có mượt mà hay không, có vụng về, kỹ thuật vẽ điêu luyện hay nét vẽ tự do… Tóm lại, bạn phải tự mình trải nghiệm một cách bình tĩnh và trực quan.
- Hai là tiến hành hiểu và suy nghĩ dựa trên cảm nhận trực giác, nắm bắt ý nghĩa nội hàm của bức tranh. Bước này bao gồm nhận thức về hình thức và kỹ năng vẽ tranh; nhận thức về nội dung và chủ đề tranh; nhận thức về bối cảnh và tinh thần thời đại… nói chung sẽ đòi hỏi mọi khả năng tư duy của mỗi người.
Chúng ta có thể từng bước suy nghĩ theo hướng sau: Tác giả vẽ bức tranh sơn thủy này là muốn thể hiện điều gì? Dùng thủ pháp gì? Thủ pháp ấy có phù hợp không? Có thể hiện được hết chủ đề không? Đồng thời, thông qua bức tranh, đoán tâm tư của tác giả đang là ca ngợi sôi nổi hay trào phúng cay đắng.
Vì sao tranh sơn thủy vẽ bằng bút lông là tốt nhất?
Quá trình tạo ra một bức tranh sơn thủy thực chất là một quá trình mà người họa sĩ quan sát thiên nhiên, chắt lọc và tổng hợp các biểu tượng ấy từ trong đầu, sau đó thể hiện chúng bằng cọ lông và mực. Để hiểu được vẻ đẹp của bút lông và mực, trước tiên người ta phải hiểu bí ẩn đằng sau việc sử dụng bút lông sẽ giúp người xem cảm nhận được nét tinh tế và hàm ý của bức tranh.
Cọ và mực có nhiều kỹ thuật vẽ tranh phong cảnh. Đầu tiên là những kỹ thuật cơ bản như móc, lạng, chà, chấm, nhuộm mực. Ngoài ra, các kỹ thuật sử dụng mực, nước, màu còn có: dồn mực, vẩy, xoa. Các kỹ thuật pha màu cơ bản từ 3 màu bao gồm đỏ thẫm, xanh lục và vàng. Về phương pháp vẽ thì có thể được chia thành nét vẽ kỹ năng điêu luyện, nét vẽ tự do…
Nét vẽ kết hợp với loại bút lông và cách pha mực sẽ để lại các vết tích khác nhau trên giấy (hoặc lụa), chẳng hạn như dấu chấm, đường kẻ và mặt phẳng và có những điểm khác nhau về độ dày, kích thước, chiều dài, độ bóng, độ khô… Một bức tranh đẹp thực chất là sự kết hợp một cách có chủ ý và hợp lý giữa các loại bút lông, giữa các loại mực và giữa các cách vẽ ấy để cho ra đời một tác phẩm có cảm xúc, đảm bảo được tính “chân, thiện, mỹ”.
Những bức tranh sơn thủy nổi tiếng
1. Phú Xuân Sơn cư đồ
Bức này cao 33cm, rộng 636.9cm và được vẽ trên giấy, sử dụng mực.
2. Vạn dặm sông núi
Vẽ trên vải lụa, mực và màu, cao 51.5cm và rộng 1191.5cm.
Bức tranh này mô tả cảnh đẹp sông núi của quê hương. Trên màn ảnh, núi non trập trùng, sông rộng mênh mông, khí thế vạn trượng, hoa lệ. Trong núi có vách đá cao với thác nước đổ, đường đi ngoằn ngoèo dẫn đến nơi vắng vẻ, liễu xanh hoa đỏ, thông dài, phong cảnh mỹ lệ. Giữa núi và sông, Làng chài Yedu, đình ven sông, nhà tranh và cầu dài Shuimo đều được thiết kế theo địa hình và môi trường, phản ánh núi, sông và hồ. Bức tranh này thể hiện sự hùng vĩ và tráng lệ của sông núi quê hương bằng kỹ thuật súc tích, màu sắc rực rỡ và nét vẽ tỉ mỉ, là kiệt tác về phong cảnh vào thời nhà Tống.
3. Bách Tuấn Đồ
Bức vẽ “Bách tuấn đồ” (Một trăm con ngựa) được vẽ bởi một họa sĩ dưới thời nhà Thanh có tên là Lang Thế Ninh
Bách tuấn đồ vẽ cảnh một đàn ngựa khoảng 100 con trong một ngày mùa thu.Trong tranh, đàn ngựa xuất hiện rải rác xen lẫn giữa các rặng cây, có khi là một nhóm ngựa gần nhau có chỗ lại rời rạc. Mỗi con ngựa đều được vẽ với một dáng vẻ, tư thế khác nhau. Có con thì đang đứng gặm cỏ, con thì nằm nghỉ, con lại chơi đùa… Với kỹ thuật vẽ của phương Tây áp dụng trong tranh, những chú ngựa trong bức Bách tuấn đồ hiển thị rõ nét và ba chiều.
4. Hoàng Sơn đường khẩu
Kích thước tranh dọc 171cm x 96cm dùng mực màu vẽ trên giấy.